W ubiegłą sobotę JE Najprzewielebniejszy Jakub Arcybiskup Białostocki i Gdański dokonał poświęcenia kaplicy św. Anny w miejscowości Potoka w parafii Przemienienia Pańskiego w Topolanach. Kaplica została wybudowana na miejscu zburzonej podczas I wojny światowej cerkwi św. Jerzego i upamiętnia ofiary tragicznych wydarzeń z maja 1945 roku.
Arcybiskup Jakub w słowie skierowanym do licznie zebranych podkreślił, że jesteśmy uczestnikami niezwykle radosnej uroczystości, gdyż „poświęciliśmy mała cerkiew – czasownię”. Będzie to miejsce, gdzie będą gromadzić się ludzie na Boską Liturgię. Jednakże, jak podkreślił arcybiskup, radość poprzedzały smutne i tragiczne wydarzenia początku XX wieku, bierzenstwo – ewakuacja ludności na czas wojny, aż wreszcie zburzenie cerkwi pod koniec I wojny światowej. II wojna światowa to również same tragiczne wspomnienia o spalonej wsi i zamordowanych jej mieszkańcach.
- Dziś przeżywamy moment radosny, bowiem wyświecona została kaplica świadcząca o historii tego miejsca i jego mieszkańców - mówił hierarcha.
Arcybiskup Jakub odznaczył orderem św. Równych Apostołom Cyryla i Metodego fundatora potockiej świątyni Andrzeja Szuma. Hierarcha podziękował także proboszczowi topolańskiej parafii ks. prot. Aleksandrowi Aleksiejukowi za inicjatywę i pomysł budowy kaplicy.
Na początku XVIII wieku w pobliżu siebie istniały 3 ośrodki parafialne – w Zabłudowie, Topolanach i Potoce. Parafia w Zabłudowie powstała w 1507 roku i przez cały okres swych dziejów pozostawała przy prawosławiu. Ihumenowie monasteru w Zabłudowie reprezentowali miejscowe duchowieństwo i wiernych wobec hierarchii Cerkwi prawosławnej. Parafia w Topolanach powstała jako prawosławna na początku XVIII wieku i niebawem przyjęła unię.
Wypis ks. Tomasza Baranowskiego, prezbitera cerkwi w Potoce z 14 października 1730 r. do ksiąg grodzkich grodzieńskich jest dokumentem, który potwierdza funduszowy zapis administratora dóbr zabłudowskich na cerkiew potocką, a także ukazuje losy cerkwi w Topolanach. Fundatorami cerkwi w Topolanach byli Radziwiłłowie. „Prawem zastawnym” cerkiew w Topolanach przeszła w ręce „IMP Mierzyńskich do której cerkwi Poddani Najjaśniejszego X-cia IM-ci ze wsiów Potoki, Hwoznej, Zylwickiej Woli należąc niemalo kosztu za zbudowanie wyż rzeczonej cerkwi na aparata, xięgi, dzwony i inne splendory cerkiewne ważyli; (…) w. imć pan Aleksandrowicz-marszałek Grodzieński, tymże prawem zastawnym te dobra Topolańskie , która była w kollacyej ab antiguo Najśniejszej Xiężnej iejmci religijej starożytnej greckiej, zostawszy dzierżawcą na unię obrócił. Pomienione tedy wsi najaśniejszej Xiężnej iejmci , nie chcąc wiary starodawnej greckiej narażać , wszystkich kosztów swoich na cerkiew Topolanską spendowanych suplikowali do Jaśnie Wielmożnego Imci pana wojewody wileńskiego-hetmana W.X. Litewskiego , jako na ten czas tych dóbr wyżmienionych opiekuna, którego widząc napis, że pozwolił we wsi nazwanej Potocce cerkiew dla ludu , tej wiary starożytnej trzymającego się , zbudować i Swiaszczennika w tejże cerkwi dla odległości miejsca od miasta Zabłudowa swego mieć, która cerkiew ex zelo ludzi tego nabożeństwa zbudowana, prezbitera nieboszczyka ojca Hrehorego Andrzeiewicza za prezentami danemi miała, po zejściu którego, za administracyjej moiej za uproszeniem przez mężów i ludzi tej pomienionej parafiej potockiej i zgodnym obraniem pana Tomasza Baranowskiego na kapłaństwo (…), a potym po poświęceniu pomienionego ojca Baranowskiego na kapłaństwo do tej cerkwi na prezbiterstwo u iw. Imci Xięcia mitropolity Kijowskiego wyprawiłem, zaleciłem i ustanowiłem”.
Ten dokument pokazuje, iż zasadniczym powodem fundacji cerkwi w Potoce było zapewnienie opieki duchownego nad prawosławnymi mieszkańcami wsi oddalonych od monasteru zabłudowskiego. Budowę cerkwi w Potoce rozpoczęto przez 1707 r. , skoro potwierdzenie fundacji tej cerkwi nastąpiło na podstawie dokumentu z 24 czerwca 1707 r. , który podpisał administrator zabłudowski - Władysław Clemens z Michałowa Michałowski. Przed budową cerkwi w Potoce parafia w Topolanach przyjęła unię , a monaster zabłudowski nie mógł zapewnić stałej opieki mieszkańcom wsi Potoka, Hwozna, Nowa Wola, Kołpaki, Folwarki Wielkie. Z tych faktów należy wnioskować, że to mieszkańcy wsi nowoutworzonej parafii potockiej są też fundatorami kaplicy, a następnie cerkwi w Piatience czyli na „Kniaziowej Górze”. Kolejne dokumenty nie mówią niczego o fundatorach co świadczy, iż była to fundacja zbiorowa, plebejska. Takie fundacje były wynikiem doznań religijnych ludzi ocalałych z epidemii.
Przed rokiem 1744 również parafia potocka przyjmuje tragiczną w skutkach unię brzeską.
W 1839 r. parafia potocka powraca do Prawosławia. 11 sierpnia 1835 r. skasowano administracyjnie unicką parafię topolańską, a cerkiew Przemienienia Pańskiego włączono do parafii w Potoce. Następnie w 1866 do parafii potockiej przyłączono Folwarki Wielkie z cerkwią w Piatience i i do roku 1913 parafia znajdowała się w składzie dekanatu białostockiego. W okresie od 4.02.1913 do 9.08.1913 r. parafia potocka wchodziła w skład dekanatu Gabriela Zabłudowskiego powołanego, a następnie rozwiązanego przez biskupa grodzieńskiego.
Budowę murowanej cerkwi św. Jerzego w Potoce rozpoczęto w latach 90 –tych XIX wieku, a ukończono w 1913 r. Została ona wybudowana na miejscu wcześniejszych drewnianych świątyń – pierwszej z 1707 roku i kolejnej ufundowanej przez Hieronima Radziwiłła z 1760 roku. Budowniczym murowanej cerkwi był proboszcz parafii w Potoce w latach 1881-1915 ojciec prot. Platon Gieranimowicz.
Inwestycje parafii potockiej do 1915 roku mogły być dokonywane dzięki posiadaniu znaczących dóbr ziemskich. Pozwalały one utrzymać szkoły przyparafialne w Potoce, Folwarkach Wielkich, Sokołach, Topolanach i seminarium nauczycielskiego w Potoce.
W okresie od II połowy XIX wieku do początku XX wieku parafia potocka liczyła ponad 2600 wiernych zamieszkałych w miejscowościach Potoka, Hożna, Kołpaki, Maidany, Małynka, Wiereh Sokoły, Topolany, Tylwica, Folwarki Wielkie.
Cerkiew św. Jerzego w Potoce została zniszczona w czasie I wojny światowej podczas walk rosyjsko niemieckich w 1915 r. Rozebrania ruin dokonali Sowieci w 1940 r. Cegłę w większości wywieziono w celach budowlanych do Dobrzyniówki, a część prawdopodobnie wykorzystali okoliczni mieszkańcy.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku z powodu braku świątyni parafia w Potoce została zlikwidowana, a należące do niej cerkwie w Topolanach i „Piatience” zostały przyłączone do parafii zabłudowskiej. Taki stan utrzymywał się do 1940 roku, kiedy to władze administracyjne wydały zgodę na reaktywowanie parafii w Topolanach.
Po zakończeniu I wojny światowej i rewolucji bolszewickiej do Potoki powracają z bieżeństwa jej mieszkańcy. Powraca też budowniczy murowanej cerkwi i jej nastojatiel’-proboszcz ojciec Płaton Gieranimowicz. „Wrócił sam, bez rodziny do rozbitej i zniszczonej wsi, do rozbitej i zniszczonej cerkwi św. Jerzego, do Potoki. (…) Teraz stracił wszystko. Wraca z niczym i na zgliszcza. Nie ma gdzie zamieszkać i czym się żywić. Parafia przestała istnieć.(…) Otiec Płaton bez środków do życia, stary i schorowany człowiek, zostaje przygarnięty przez Sosnowskiego, właściciela 80-hektarowego folwarku, tam spędza resztę swego życia i tam umiera. Pochowany jest na cmentarzu w Piatience z prawej strony cerkwi. Spoczywa pod zwykłym cementowym krzyżem.(…)”.
16 maja 1945 r. 1 szwadron 5 Brygady Wileńskiej AK pod dowództwem por. Zygmunta Błazejewicza „Zygmunta” zastrzelił czterech mieszkańców wsi Potoka oraz dowódcę grupy żołnierzy WP przybyłych po żywność, a 22 maja 1945 roku ten sam oddział oddział spalił wieś. W płomieniach poniosło śmierć 3 dzieci w wieku 6-10 lat, a kolejna ofiara zmarła po kilku dniach w wyniku poparzeń. Po tych wydarzeniach kilkanaście rodzin na zawsze opuściło rodzinną wieś wyjeżdżając do Związku Radzieckiego.
Na podstawie:
- Antoni Mironowicz, „Piatienka” Biuletyn Informacyjny Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego, Nr 4(21), Białystok 2000,
- Michał Bołtryk „Sądne dni Potoki”, Przegląd Prawosławny 8 (290) , sierpień 2009,
- Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji białostocko-gdańskiej, Białystok 1998,
protodiakon Wiaczesław Perek, orthodox.bialystok.pl
opr. (mik)
Poświęcenie cerkwi św. Anny w Potoce. Zdjęcia - orthodox.bialystok.pl: